6. Determinatzailea eta determinatzaile sintagma

6.2.1 DS hipotesiaren aldeko arrazoiak

Argudio asko eman izan dira ohiko ISk egiazki DSak direlako proposamenaren alde (Abney 1987; Artiagoitia 2004). Hemen arrazoi horietatik batzuk laburbiltzen saiatuko gara.

● Izen sintagma eta perpausa, antzeko egiturak

Abneyk (1987) azaltzen duenaren arabera, hizkuntza askotan izen sintagma deitzen diren horietan gertatzen diren komunztadura fenomenoak eta aditzaren inguruan gertatzen direnak oso antzekoak dira. Zenbait hizkuntzatan, Alaskako yup’ikeraz, esaterako, jabea adierazten duen sintagmaren eta jabeduna adierazten duenaren artean komunztadura gertatzen da, perpausean subjektuaren eta aditzaren artean gertatzen den bezalatsu. Horrela, hizkuntza horietan perpausaren eta izen sintagmaren egiturak nahiko paraleloak izango lirateke. Beraz, perpausean aditzaren islapen nagusiaren (AS) gainetik beste islapen bat, funtzionala, onartzen den bezala (INFLS), bidezkoa da, modu berean, IS-ren gainetik ere beste islapen funtzional bat onartzea Determinatzaile Sintagma, D eta Infl guztiz pareko kategoriak direnez.

● Argumentu izateko determinatzailea behar

Beste arrazoi batzuk ere badira. Hona hemen bat, funtsezkoa: perpausak osatzen ditugunean, [predikatua + argumentuak] gisako formulak eraikitzen ditugu. Argumentuak, egia da, izenen gainean eraikitzen direla, baina izenek bere kasa ez dute argumentu izateko gaitasunik. Izenek propietateak adierazten dituzte, zerbait deskribatzen dute. Adibidez, ardi izenak propietate bat adierazten du eta propietate jakin horrek multzo bat (ardiena) gainerako izakietatik (elefante, etxe, indar, gogo… modukoetatik, adibidez) bereizten du. Propietate hauek, determinatzaileak bitarteko eta determinatzaileei esker, izaki jakinei erreferitzeko moduan gertatzen dira: ardia, ardi hauek, ardi guztiak…, eta abar. Determinatzaileek propietateak adierazten dituzten kategoriak hautatzen dituzte eta, “propietate” soila litzatekeena gaindituz, beste egitura bati leku egiten diote. Hortaz, determinatzaileei esker, propietateak (izenak) entitate bilakatzen dira. Eta orain bai, determinatzailedun egitura hauek, entitateak adierazten baitituzte, argumentu izateko gai dira. Argumentua den sintagman burua determinatzailea izan behar da, ez izena.

Azken batean, predikatu batek bere argumentuei ezartzen dien oinarrizko eskakizun semantikoa entitateei erreferitzekoa da eta ezaugarri hau determinatzailearen ekarpena da, ez izenarena. Izenek beren klase bereko gainerako entitateetatik berezitakoak aipatzeko duten gaitasunean tarteko dira, ezinbestean, determinatzaileak (Lorenzo 1995: 19-21).

● Banaketa desberdintasunak

Artiagoitiak (2004), ildo honetatik, beste argudio batzuk ere ematen ditu. Har ditzagun kontuan honako sintagmok:

Ohiko analisian sintagma hauek denak IS kategoriakoak izango lirateke, eta denek jokabide sintaktiko bera izan beharko lukete. Hala ere, egiazki, ez dute jokabide bera eta horrek kategoria desberdinekoak direla onartzera garamatza. (13a) eta (13b)k alde batetik eta (13c)-(13e)k bestetik jokabide desberdina dute. Adibidez, hemen, eztabaidagai ditugun sintagma hauek testuinguru berean txertatzen saiatzen bagara, predikatu gisa, argi dago oraingoan perpausen gramatikaltasuna lehengoen alderantzizkoa dela:

Jokabide desberdina badute, ezin izan kategoria bereko.

Gauza bera gertatzen da ondoko hauetan ere. Hemen, eztabaidagai ditugun sintagma hauek beste testuinguru batean txertatu ditugu, predikatu gisa, eta argi dago oraingoan perpausen gramatikaltasuna lehengoen alderantzizkoa dela:

Jokabide desberdin honen berri oso ondo eman daiteke, onartzen badugu (13a) eta (13b)ko sintagmak, egiazki, ez direla IS, DS baizik. Aldiz, (13c) eta (13d), bai, IS. Eta (13e) ere bai, edo, behar bada, AdjS. Alegia, [I + D_DS]-ren jokabidea (13a)-rena) eta [D _DS] soilarena (17b)-rena alde batetik doa eta [I + Adj _IS] edo [Adj _AdjS] egiturena bestetik. Beraz, honek eskubidea ematen digu esateko lehenbizikoak DS direla eta beste hirurak IS.

● Determinatzaileak adierazten du numeroa

Determinatzailearen jokabidearen berri hobeki ematen da ardaztzat hartzen badugu. Adibidez, determinatzaileak erabakitzen du sintagmaren numeroa:

b. Ume ederrAK; ume ederrOK; ume eder HAUEK [-sg]

Numeroa erabakitzeko gaitasun hori hobeto jasotzen du determinatzaile sintagmaren hipotesiak –hipotesi honetan, azken batean, determinatzailea burua delako, ohiko analisiak baino– hemen espezifikatzaile hutsa delako, eta espezifikatzaileak ez dira nahitaezkoak izaten (Artiagoitia 2004: 21).

Honako adibide honek ere ondorio berera eramango gintuzke:

Hemen, juntadura dugu: [nire irakasle eta aspaldiko lagun]. Baina determinatzaileak adierazten digu sintagma hori singular gisa ala plural gisa interpretatu behar den. Berdin dio bi izen izateak.

● Iragankortasuna

Bestalde, determinatzailea ardatza bada eta ardatz honen osagarria IS bada, oso ongi azal daiteke determinatzaile batzuek osagarri hori nahitaezkotzat izatea eta beste batzuek, berriz, aukeran izatea edo nahitaez osagarririk gabe agertzea. Azken batean, iragankortasunaren kasu bat besterik ez litzateke. Horrela, determinatzaileak iragankortasunaren arabera sailka daitezke:

a) mugatzaileak (-a, -ak, -ok, -ik) osagarria behar du nahitaez:

b) erakusleek (hau, hori, hura, hauek, horiek, haiek...), aldiz, osagarriarekin nahiz osagarririk gabe agertzeko bidea irekia dute:

Datu hauek, determinatzaile sintagmaren hipotesia ontzat emanaz, azalpen egokia du: mugatzailea, osagarria behar duenez, iragankorra izango da. Erakusleak, bietara joka dezake.

c) Izenordainek eta izen bereziek bestelako jokabidea dute.

Pertsona izenordainak ere determinatzaile direla onartuz gero, arazorik ez. Aski da iragangaitzak direla pentsatzea:

Izen bereziek arazo gehiago dute, normalean ez baitute mugatzailerik onartzen. Baina kontuan hartzen badugu izen bereziak izaki jakinak aipatzeko erabiltzen ditugula, erreferentzia zehatza dutela alegia, pentsa liteke berez direla mugatuak, eta horrenbestez, mugatzailea ‘barnean’ edo dutela. Mugatzaile isila izango lukete, nolabait.

● Beste argudio bat: predikatuen azpikategorizazioa

Aditz batzuek (izendatu, ipini, ...) mugatzailerik gabeko sintagma bat eskatzen dute predikatu osagarri gisa:

Beste batzuek, berriz, mugatzaile eta guztiko predikatu osagarria. Iruditu-k, izan-ek, eta abarrek:

Determinatzaile sintagmaren hipotesia onartuz, modu sinplean azalduko litzateke kontu hau: izendatu, ipini eta holakoak hiztegian [+/IS__] gisa markatuak egon litezke: alegia, izen sintagma kategoriako osagai baten ondoren joan beharrekoak direla.

Ostera, iruditu bezalakoek honako marka hau izango lukete: [+/DS__] (ik. Artiagoitia 2001).1

6.3.1 Egitura gehiago: zenbatasuna

Gorago esan dugu DS-etan, erreferentzia zehazteko orduan, zenbatasuna adieraztea beharrezko gertatzen dela, zein izakiz ari garen zehaztu nahi dugunean, zenbatez ari garen ere esan beharra baitago. Hori determinatzaileak berak adierazten ahal du: gizonA / gizonAK bereizketa argi dago. Baina zenbatzaile deitzen ditugunek ere (bost, dozena bat, asko, zenbait ...) berezkoa dute zenbatasun hori zehaztea (edo zehaztu gabe uztea).

Zenbatzaile hauetako batzuk ageriko determinatzailerik gabe agertzen zaizkigu:

Beste batzuk, berriz, determinatzailearekin batera ere ager daitezke. Adibidez:

(22) bezalakoetan pentsa genezake zenbat eta hainbeste bezalako elementuak aurreko lerroetan determinatzailetzat eman ditugunen sailekoak direla. Eta egia da gramatiketan zalantza handiak izaten direla zenbait elementu sailkatzeko orduan. Esate baterako, zenbait, edozein eta beste holako batzuk zenbatzaile diren ala determinatzaile zehaztugabeak diren galde liteke. Hauek ez dute mugatzailerik (-a, -ak, hau, hauek ...) ametitzen. Horrenbestez, denak kategoria berekotzat, determinatzailetzat, emanez gero, ez genuke arazo handiegirik izango. Hitz ordena gorabehera, hauek denak DS arruntzat har genitzake:

(26)

Irudia

Itxi

Baina hau baldin bada egitura zuzena, zein izango da (25b)koena? Zenbatzaile batzuk, numeralak bereziki, mugatzailearekin batera ager daitezke, sintagmaren zehaztasun mailaren arabera. Horrenbestez, zenbatzaile hauek ere determinatzaile klasekoak badira, (25b)ko sintagma horietan bi determinatzaile izango genituzke, izenaren alde banatan, eta, beharbada, baita bi DS ere:

(27)

Irudia

Itxi

Gauza bat argi dago: mugatzaileaz gainera, batzuetan beste sintagma bat ere ager daitekeela DS deitzen dugun horren barnean. Zenbatzaile numeralekin hori gertatzen da:

Badira beste elementu batzuk ere, zenbatzailetzat hartu ohi ditugunak eta, ezinbestean mugatzailez markaturik erabiltzen ditugunak. Horiek dira guzti, bakoitz, esate baterako:

Mugatzailerik onartzen ez dutenekin ez genuke arazo handiegirik izan behar determinatzaile kategoriakotzat emanda, determinatzaile bakarra izango baikenuke sintagman. Arazo bakarra kokagune desberdina izatea da, zeren batzuk izenaren eskuinera kokatzen dira (asko, gutxi, oro ...), eta beste batzuek (zenbait, hainbat ...), aldiz, izenaren ezker aldea hautatzen dute.

Dena dela, onartu beharra dago guztiak DS direla, denek baitute, barne osaera gorabehera, banaketa bera perpaus barnean:

(30)

Irudia

Itxi

Bestalde, neurri sintagmek ere, zenbat? galderari erantzuten diote:

Oraingoan ere ez ditugu bi determinatzaile, zenbatzaile lana egiten duten sintagmak baizik.

Hizkuntzalariak ez datoz bat zenbatzailedun sintagma hauen egitura zein den erabakitzeko orduan. Batzuek diote zenbatzaileak izenaren modifikatzaileak direla (Szabolscsi 1987; Abney 1987). Beste batzuen ustez, zenbatzaileak izenaren adjunktu dira (Sportiche 1988). Eta bada dioenik zenbatzaileak berak direla sintagma osoaren buru, alegia DS-ren gainetik egongo litzatekeela (Cardinaletti & Giusti 2006; Shlonsky 1991).

Analisi hauetaz gainera, DS-aren eta IS-ren tartean beste kategoria funtzional batzuk ere proposatu izan dira (Ritter 1991). DS-ren barnean NumS bat egongo litzateke, D-ren osagarri gisa. Honek emango luke aditzera izen sintagma singularra ala plurala den.

Arazoa, hortaz, da, itxuraz bi determinatzaile (edo determinatzaile bat eta zenbatzaile bat) dituzten DS hauei nolako egitura dagokien jakitea. Aurreko lerroetan proposatu dugun baino egitura aberatsagoa behar dugula dirudi, zenbatzaileaz eta determinatzaileaz osatutako sintagmen berri eman nahi badugu.

Hizkuntzalariek D-ren eta IS-ren artean beste gune bat sortzeko premiaz hitz egin dute. Euskararen kasuan, Artiagoitiak (2002 eta 2004) bitarteko egitura hori proposatzen du sintagma mugatuen interpretazio existentzialaren berri emateko eta, bide batez, zenbatzaileei leku egin ahal izateko.

6.4.1 Mugatzaileak

Mugatzaileen multzoa artikuluek eta erakusleek osatzen dute. Bat eta batzuk bezalako elementuekin ez da erraz jakiten zer egin. Hauek, jatorriz, zenbatzaileak dira, baina gaurko euskaraz nolabaiteko artikulu zehaztugabetzat ere har daitezke.

● Artikulua

Artikulua dugu mugatzaileetan ohikoena eta erabiliena:

Adibide hauetan ageri diren -a eta -ak elementuak artikuluak dira.

● Artikulua, elementu itsatsia

Artikulua (-a, -ak, -ok, -ik) elementu itsatsia da, enklitikoa. Beraz, beti izen sintagma bat eraman behar du atxikia, biek batera hitz bukaera osatzen dutela:

Erakuslearekin alderatuz gero, nabarmena gertatzen da aldea:

Hortaz, izen sintagma determinatzailearen osagarria dela onartuz, artikuluak osagarria eskatzen du nahi eta ez.

● Artikuluaren beharra

Izen batek, berez, ez du erreferenterik, hitzak berak adierazten duen izaki-multzoa bera ez bada, baina inola ere ez izaki jakin bat. Hizketan ari garenean, izenak erabiltzen ditugu, besteak beste, baina izaki jakin batzuei erreferentzia egin behar izaten diegunez, mugatzailearen laguntza beharrezkoa dugu. Artikuluak izen sintagmaren erreferentzia zehazten laguntzen digu:

Euskaraz, beste hizkuntza batzuekin alderatuz, artikuluaren premia handiagoa dela ematen du. Adibidez, “nola esaten zaio euskaraz honi?” bezalako galderari, honela erantzuten diogu: titarea, pendiza, betaurrekoak, egunkaria, etab. beti artikuluarekin. Eta ez: *titare, *pendiz, *betaurreko, *egunkari, nahiz eta hauek izan, berez, hitzoi dagozkien hiztegi-sarrerak. Gaztelaniaz, bai: dedal, pendiente, diario... soil-soil erabiltzen dira. Euskaraz ez. Adjektiboekin ere gauza bera: “Nola esaten da euskaraz “negro”?, adibidez. Erantzuna, zalantzarik gabe, “beltza” izango da, artikulu eta guzti.

Baina izenak eta adjektiboak aipatzerakoan ez ezik, beste hizkuntza batzuetan artikulurik behar ez den edo artikulu mugagabea erakusten duten hainbat sintagmatan euskarak -a/-ak artikulua jartzea eskatzen du:

● Singularra eta plurala

DS-etan erreferentea singularra ala plurala den adierazteko, mugatzailea lagun izango dugu. Pluraltasuna -k markaz adierazten da. Sintagma kasu marka edo postposizioarekin ageri denean, sintagmaren azken partean gertatzen diren aldaketa morfofonologikoei esker, plural marka hori -e- izango da:

Pluralean ageri den -e- hori azpian dauden morfemen baturaren ondorio da. Arau morfofonologikoen ondorio. Gutxi gorabehera:

Izen sintagmari -a artikulua eransten zaio lehenbizi, gero plural marka (-g- edo -k)2. Hau determinatzaile sintagma dugu: gizonag-. Honi datiboaren edo genitiboaren marka eransten diogunean, gizonagen forma izango genuke (<gizon-ag-en) eta honi zenbait arau morfofonologiko erantsiz (gizonagen > gizonaen > gizonen), ‘benetako’ forma lortzen da: gizonen, liburuei, eta abar.

● Plural hurbila

Artikuluak, pluralean, bi forma ditu: -ak eta -ok (ikus hala ere Altube 1934: 45-49). Artikulua erakusletik sortua bada, pentsa dezakegu -ak/-ok oposizio hau erakusleetan gertatzen den bera dela: sagar hau/hori vs sagarrok eta sagarra/sagar hura vs sagarrak. Nolanahi ere, artikulu hau hurbiltasuna markatzeko baliatzen dugu. Horregatik deitzen zaie, hain zuzen, plural hurbila holakoei: solaskideekin (ni, gu, zu, zuek) zerikusia dutenei erreferentzia egiteko erabiltzen da, bokatibo direlakoetan, adibidez:

(63b)n ulertzen da hiztuna bera ere herritarren multzo horretan sartua dagoela. Artikulu hurbila horregatik erabiltzen dugu.

● Bat eta batzuk, artikulu zehaztugabe

Bat, berez, zenbatzailea litzateke, baina artikulu zehaztugabetzat ere har litekeela dirudi, zenbaitetan behintzat. Ezagun/ez-ezagun oposizioa adierazteko bidea eskaintzen digu, esaterako, bat-en erabilerak:

Hala ere, (37)ko gizon bat eta gizona, biak, baliokidetzat ezin harturik ere ez dago, kasu askotan. Gizona dator esaten badut, ez da nahitaez gizon ezaguna edo aldez aurretik aipatua izan dena. Izan daiteke, zehaztu gabeko gizon bat, besterik gabe. Beraz, (39a) eta (39b) baliokide izango lirateke. Baina erreferente bat baino gehiago izan daitekeenean, bat-ez baliatzea nahitaezko izan liteke zehazgabetasuna adierazteko, hain zuzen:

(40a)n zigarro bat bitxi gertatuko litzateke, baina (40b)n harri koskor bat ez. Agian bitxiago gertatuko litzatekeena, testuinguru honetan, ‘harri koxkorra eraman zuen ahora’ izango litzateke.

Modu berean, ez dira gauza bera honako hauek ere:

b. Gure lagun bat berandu iritsi zen.

(39b)ko [gure lagun bat] sintagman ‘gure lagunetarik bat’ esaten da eta, horrenbestez, bat artikulua baino areago ohiko zenbatzailea izango da.

Izen zenbakaitzekin ere, esamolde jakin batzuetan, bat erabiliko dugu:

Predikatu osagarrietan, [Adj + -a] erabiltzea gomendagarriagoa da [Adj + bat] baino, erdara gorabehera:

Gainera, beharbada, artikuludunak eta artikulugabeak adieraz desberdina izan dezakete:

Istorioak kontatzean ere, bat-ez baliatuko gara aurkezpenak egiterakoan (EGLU I, 181):

Eta, funtsean, gauza bera gertatzen da batzuk-ekin ere. Hau ez dugu sartu zenbatzaileen zerrendetan, gramatika askotan egiten denaren kontra. Egokiago iruditu zaigu mugatzaileen sailean kokatzea, bat mugatzailearekin batera. Arestian esan dugun bezala, bat zenbatzaile zehatza izan daiteke, bi, hiru eta abar bezala, baina baita mugatzailea ere, -a bezala. Batzuk eta bat mugatzaile zehaztugabeen sailekoak izango lirateke. Horrela, gainera, [liburu gutxi batzuk] bezalako sintagmek (ik. Artiagoitia 2000) konponbide erraza izan lezakete. Gutxi eta batzuk, biak zenbatzaile izanez gero, zail egiten da azaltzea nolatan agertzen diren bi zenbatzaile batera sintagma berean. Bi aukera ditugu, edo gutxi adjektibotzat hartu –eta honetarako argudioak ere badira–, edo, bestela, batzuk mugatzailea dela esan. Hirugarren aukera ere izan liteke: gutxi batzuk, dena batera, zenbatzailetzat hartzea, apur bat, pittin bat... bezala. Kasu honetan ihartutako osagai bat izango litzateke. Izan ere, ez du konbinazio gehiagotarako aukerarik ematen: *liburu asko batzuk, *liburu gutxi zenbait... Bide hau zuzena izanez gero, oso-osorik jaso beharko litzateke hiztegietan.

6.4.2 Partitiboa (-IK), artikulu

Ohikoa da gure gramatiketan partitibo deitura duena ere kasu sisteman sartzea. Baina egiazki, -ik atzizkia daraman DS eta absolutiboa banaketa osagarrian agertzen dira, bata bestearen ordez, nolabait:

Baina

Bestalde, ezezko polaritateko gainerako elementuekin parekatzen da partitiboa, inor, ezer eta holakoekin, eta hauek, dirudienez, determinatzailetzat hartzeko argudioak badira:

Arrazoi honengatik, mugatzailerik ezin diegu gehitu. Beraz, partitiboa kasu marka baino gehiago determinatzailea dela esan liteke. Eta DS partitiboak izango duen kasu marka ez da izango absolutiboarena besterik, markarik ez alegia, edo Ø marka.

-ik atzizki hori postposizioa ere izan daiteke, ablatiboa:

Hemengo postposizio hau eta gorago partitibotzat eman duguna ez dirudi sail berekoak direnik, gaurko euskaraz behintzat, nahiz eta jatorri berekoak direla onartu.

Partitiboa -ik dugu. Izen sintagma bokalez amaitzen bada, -r- kontsonante bat tartekatu behar da: bokala + -ik ➔ bokala + -r- + -ik. Beraz, ohiko arauari jarraitzen dio, alegia, sintagmaren azkenean, bi bokal elkarren segidan gertatzen direnean, -r- kontsonantea tartekatzen dugu:

Baina jatorriz, badirudi postposizioa zela. ‘Gizonik gorrotagarriena’, edo ‘haur horietarik zein?’ esaten dugunean, atzizki horren jatorrizko balioaren aurrean gaude. Partitiboa deitu izan zaio eta de Rijk-ek (2008: 289) dioenez, ablatiboa edo zen, gure gaurko -tik postposizioaren pareko. Dena dela, gaur egungo euskaraz postposizio gisa duen erabilera aski mugatua da. Izan ere, sintagma mugatzailerik gabekoetan edo adberbio ihartu gisa lan egiten duela ematen du: etxerik etxe, mendirik mendi bezalakoetan alde batetik, eta kuantifikazioaren esparruan, bestetik: superlatiboarekin (gizonik jakintsuena bezalakoetan ageri dena) edo asko, gutxi eta holako zenbatzaileekin batera (eskerrik asko, gauza berririk gutxi). Baita kuantifikatzaile esistentzialekin ere (‘ezer onik ez du gizon horrek’, modukoetan).3

Hala ere, badira arrazoiak partitiboa gehienetan determinatzailetzat hartzeko eta ez, postposiziotzat (ablatibotzat, alegia). Argudio nagusia da ezin zaiola ohiko DS-ri erantsi:

Ez zaie eransten pertsona izenordainei ere:

Zenbatzailedun sintagmei ere ez:

Ez eta determinatzaile zehaztugabea duen sintagmari ere:

Mugatzaileekin duen konponezin honek partitiboa determinatzailetzat hartzera garamatza, hortaz. Hala bada, ongi esplikatuko litzateke gainerako mugatzaileekin batera ezin agertua. Azkuek (1923: 271) halakotzat hartu zuen –artículo abstracto deitu zuen–.

Baina, bestalde, lan honetan zenbatzailetzat eman ditugunen artean sartu ditugun asko eta nahiko hitzak partitiboarekin ager daitezke:

Beharbada, honek esan nahi du hauek ere ez direla zenbatzaile peto-petoak.

Izen bereziak ere ager daitezke partitiboarekin:

– Ez dugu hemen Itziarrik ikusi / Ez dugu hemen Itziar ikusi4

Hain zuzen, izen bereziek zenbait testuingurutan onartzen dituzte mugatzaileak:

Hortaz, partitiboa kasu marka baino areago determinatzaile dela esatea bidezkoago dirudi.

Hala ere, determinatzaile berezia da -IK partitiboa, ez baitu onartzen absolutiboa ez den kasu markarik. Beti absolutiboaren pareko bezala agertzen zaigu:

● Partitiboaren ezezko polaritatea

Lehenbizikoz, Oihenartek negativus deitura erabili zuen delako partitibo honentzat. Ezezko polaritatea duen elementua da mugatzaile hau, beste determinatzaile edo adberbio batzuk bezalaxe (inor, ezer, inon, inola, eta abar).

Polaritatea gramatika fenomeno bat da, komunztadura kasu bat: zenbait hitz ezin dira edozein testuingurutan agertu, testuinguru jakin batzuetan baizik. Hortaz, hauek agertzea zilegi egiten duen elementuren bat behar dute inguruan. Hain zuzen, agerpen mugatua duten elementu horiek polaritate hitzak deitzen dira, eta hauen agerpena zilegi egiten dutenak, berriz, polaritate-eragileak. Ezeztapena, adibidez, polaritate eragilea da eta honek zilegi egiten du, adibidez, inor, ezer edo partitiboa agertzea. Ezezko perpausetan, galderazkoetan, baldintzazkoetan, eta holakoetan agertzen dira:

Partitiboei sintagma mugatuak (lagunak/laguna) jar dakizkieke parean. (59b) eta (59c)n bezala. Interpretazioan ere ez da alde handirik. Nolanahi ere, sintagma mugatuek, alde honetatik, anbiguetate punttu bat dute, -ik mugatzailea duenak ez du inongo zalantzarik: erabateko mugagabetasuna adierazten du.

Konparatiboek ere badute ezezkako perpausekin zerikusirik. Horrela ulertu behar da zenbaitetan konparatiboetan partitiboa erabiltzea:

Inor, ezer eta holakoak eta partitiboa maiz agertuko dira aposizioan edo:

Gabe postposizioarekin ere, ezezko balioa duenez, -ik agertuko zaigu maiz:

Hala ere, postposizio honen osagarri izan daiteke sintagma mugatua:

Jakina, (63a) eta (63b) desberdinak dira adieraz: lehenbizikoan liburu jakin bat ekartzeko eskatzen da. Bigarrenean, aldiz, libururen bat ekartzeko agindua ematen da besterik gabe.

Partitiboak testuinguru berezietan du bere leku aproposa. Ezezko polaritatea duenez, ezezko, galderazko, baldintzazko eta holako testuinguruetan erabil daiteke. Testuinguru hauetan ezeztapen-eragile bat izango dugu (ez, gabe, galdera, konparazioa...) eta eragile honen eta ezezko polaritateko elementuaren artean halako lotura bat gertatzen da.

● Partitiboa baiezko testuinguruetan

Baiezko perpausetan ere erabil daiteke partitiboa, balio enfatikoa duela:

Honen ordez, ‘baziren neska eta mutil ederrak’ esango litzateke normalean. Esanahia ez dirudi oso diferentea denik.

● Partitiboa zenbatzaileekin batera

Dena dela, (64)ren parean, badira zenbatzailedun ordainak:

Holakoak ohikoagoak dira (64)koa baino.

Gorago esan dugu partitiboaren marka ezin ezar dakiokeela zenbatzaile numerala edo ageriko mugatzailea duen sintagma bati. Baina horrek ez du esan nahi partitiboaren ondoren beste zenbatzaile bat ezin etor daitekeenik. asko eta franko dira horietako bi:

Horrelakoetan ikusten da argien sintagma hauen “partitibotasuna”: dirurik asko esatea, dirutik asko edo esatea bezalatsu da, hots: diru masa horretatik asko. Baina esapidearen enfatikotasuna ere agerian jartzen da. Zenbatzaileak zerbaitegatik daude hor. Dena dela, holakoek garai batean erabilera zabala bazuten ere gaur ia-ia iharturik daudela pentsa liteke. Hori da de Rijk-en (2008: 291) iritzia.

Batere zenbatzailea ezezko polaritateko elementua da eta partitiboarekin batera erabiltzea oso arrunta gertatzen da:

Batere hau partitiboaren eskuin aldean koka daiteke edo ezkerrean.

● Partitiboa superlatiboarekin

Superlatiboetan ere partitiboa aurki daiteke:

Kasu honetan -tik postposizioa (ablatiboa) ere erabil daiteke eta, horrenbestez, zenbatzaile, mugatzaile eta guztikoa izan daiteke sintagma hori:

Horregatik, ulertzekoa da -ik-en inguruko eztabaida, ea mugatzailea den ala kasu marka edo postposizioa. Determinatzailetzat hartu dugun partitibo honen jatorrian -rik ablatiboa dagoela pentsa liteke, baina gaur egungo euskaran etxerik ez dago eta etxe hauetarik zein duzu gustukoena diogunean bi atzizki ditugula onartzeko arazorik ez da: lehenbizikoan determinatzailea izango da, bigarrenean, postposizioa.

● Partitiboa predikatu osagarri?

Partitiboak, mugagabea delako beharbada, ez du izen predikatuaren lekua hartzen ahal:

Hala ere, beste izenordain zehaztugabeak (inor, ezer... ) agertzen ahal dira arazo handirik gabe:

Egitura beraren subjektu gunean ere ez da partitiborik agertuko, perpausa ezezka emana izanda ere:

Baina beste hau zilegi da, orain ere:

Gertaera hauen arrazoia zein den jakitea ez da erraza. Nolanahi ere, arrazoi beragatik, seguru asko, perpaus osagarriek erakusten duten partitibo marka ere, -(e)nik ezin da izen predikatuzko perpaus baten subjektu izan:

● IK atzizkia, adberbio sortzaile

-ik atzizkiak balio du zenbait adberbio sortzeko ere: bakarrik, beharrik, bizirik, gazterik, isilik, ondoezik, pozik eta abar.

Zeregin bera betetzen du -ik atzizki honek partizipioari itsatsirik erabiltzen dugunean ere: galdurik, erosirik, eroturik, esanik, lagundurik, txunditurik eta abar.

Oraingo -ik hau ezin da mugatzaile izan, bestelako atzizki bat baizik, postposizioa, ablatiboa, seguruenik, honako esapide hauetan bezala:

Bizkaieraz erabiltzen den ordurik hona, egun birik behin bezalakoetan ere -(r)ik ablatiboa dugu, -etarik forma bezalaxe. Gauza bera harik eta ... arte esamoldean ageri den harik hori. Ihartuta dago, baina jatorriz, erakusle bat dugu azpian: har-ik. Eta kasu honetan ablatiboa dugula ikusteko aski dugu esamolde osoari begiratzea: hemendik aurrera diogun bezalaxe, harik eta zu etorri arte daukagu.

6.4.3 Erakusleak

Erakusleak ez dira morfema atxikiak eta bere kasa ere ager daitezke, inolako izenik ez daramala, osagarririk gabe, alegia. Honek esan nahi du izen sintagma bati loturik joan daitekeela eta baita libre ere, bera bakarrik, alegia:

Kasu honetan, esan beharko da erakusleek batera nahiz bestera lan egin dezaketela, batzuetan osagarriarekin, beste batzuetan gabe. Osagarriarekin agertzen dena adjektibo erakuslea dela esaten zen lehengo gramatika batzuetan.5 Eta osagarririk gabe, aske, agertzen denean, berriz, izenordaintzat hartzen zen. Hemen erakusleak determinatzaileak direla onartuko dugu, eta horrenbestez, determinatzaile sintagmaren ardatz. Baina bi taxu desberdin izango ditugu: batean determinatzaileak ez du osagarririk izango (alegia, iragangaitza izango da). Bestean, bai, iragankorra izango da. Horrenbestez:

(76)

Irudia

Itxi

(76a)n determinatzaileak osagarria du ([gizon _IS] eta [atzoko pastel _IS]). Beraz, iragankorra da. (76b)n, aldiz, ez du inolako osagarririk, bakarrik ageri da. Erakusle iragangaitza dela esan genezake.

● Hurbiltasun mailak

Erakusleek funtzio deiktikoa dute, hots, funtzio seinalatzailea. Hiztunak hitz egiteko momentuan gertatzen da deixi hau. Seinalatze edo erakuste hori espazioan eta denboran gerta daiteke. Hiztunak pilota hau hartuko dut esaten badu, zerbait seinalatzen du espazioan (denda batean, pilotaz betetako otarren artean esaterako). Solaskideak edo hiztunaren inguruan daudenek ere, ikusi egiten dute pilota edo, beharbada, hiztunaren atzamarra, eta badakite zein den erreferentea. Ilunetan bageunde, berriz, ezingo genuke erakusten zaiguna ikusi eta, horrenbestez, seinalatzea ere alperrik izango litzateke. Bestalde, hitz egiteko unean beste une batean erabilitako erakusleak ez du balio. Adibidez, goiko esaldi hori aspaldikoa bada, ezin dugu esan pilota hau hartuko duela esan zuen baizik pilota hura hartuko zuela esan zuen. Eta pilota hau hartuko zuela esan du esan daiteke, baina pilota hau osagaiaren erreferentea momentuko hizketari dagokio.

Baina espazioan ez ezik, bestelako testuinguru batean ere gerta liteke seinalatze hori. Adibidez, duela gutxi aipatu bada pertsona bat eta orain berriro hari erreferentzia egin nahi bazaio, hau erakuslea erabiliko da. Hori aspaldixko gertatua bada, beharbada beste erakusle bat erabiliko dugu:

Jakina, aipatzen dena ez da zertan pertsona izan: erakusleak, anaforiko gisa lan egin dezakeenez, lehenxeago esandako edo gertatutako zerbait biltzen ahal du:

Honek sintagmak beregan biltzen du aurreko perpausa. Alegia, honek = etxetik poltsarik gabe ateratzeak. (77b)ko hau eta hori erakusleen errefentea zein den asmatzen zailago da. Badirudi hau erakusleak ondoren datorrenari egiten diola erreferentzia, alegia, kataforikoa dela. Aldiz, hori-k jadanik aipatu den urritasunari egiten diola. Edo bi baieztapen daudela (ez zaigu falta urritasunik eta ez zaigu falta aberastasunik) eta hori-k lehenbizikoari egiten diola erreferentzia eta hau-k, berriz, bigarrrenari.

Nolanahi ere, lehen graduko erakuslea kataforiko gisa erabiltzea ohikoa da. Kataforiko honek gero etorriko den zerbait aurreratzen eta biltzen du (ik. Alberdi & Sarasola 2001: 272-279):

Bestalde, harridurazko esaldietan maiz erabiltzen ditugu erakusleok gradu batekoak zein bestekoak:

Erakusleek eta, neurri txikiagoan artikuluak, seinalatzeko duten gaitasun honi esker, solasgunean hiru hurbiltasun maila hauek bereizten laguntzen digute:

a) hiztuna eta honen ingurua seinalatzeko erabiltzen dugunari dagokio lehen hurbiltasun maila (I maila)

b) solaskidea eta honen ingurua da bigarren hurbiltasun maila (II maila gisa markatu dugu).

c) azkenik, hirugarren hurbiltasun maila ere bada (III maila gisa markatu dugu).

Hurbiltasun maila hau, artikuluarekin ere gauzatzen da, Mendebaldeko euskaraz bereziki. Baina pluralean bakarrik. Pluralean, irakasleAK eta irakasleOK bikotea dugu. Bigarren honetan plural hurbila erabiltzen dugula esan ohi dugu. Plural hurbil delako hau hiztuna nahiz solaskidea, edo biak jasotzen dituenean erabiltzen dugu:

Sintagmak perpausean ‘gauzaturik’ agertzen direnean, dagokien kasu marka edo postposizioarekin, normalki -e- forman agertzen den artikulua, hurbila denean, -o- bihurtuko da: liburuEtan / liburuOtan; gizonEi / gizonOi.

Hurbiltasuna markatzeko mugatzaileak duen gaitasun hau dela medio, bokatiboetan maiz erabiliko ditugu, hauek bigarren pertsona bati egiten baitiote dei:

Aposizioetan ere, arrazoi beragatik, leku aproposa du hurbiltasun mailen kontu honek:

Kontuan izan, zu-ri dagokiona II mailako erakuslea dela eta ni-ri dagokiona, berriz, I mailakoa.

● Erakusle indartuak

Erakusle arruntei BER- edo -XE elementuak erantsita sortzen diren determinatzaileak erakusle indartutzat hartzen dira euskal gramatiketan. ‘Indartu’ deitzen ditugu erakusle arruntek baino gehiago eta indar handiagoz seinalatzen dutelako:

Ber- “indartua” dela esan ohi da (Lafitte 1944: 93), baina hori baino areago, ‘lehenago aipatua’ izan den zerbaiti erreferentzia egin nahi dugunean edo ‘lehendik erreferentzia egin zaiona’ aipatzeko erabiltzen dugu. Horregatik, gure solasaldiaren hasiera-hasieran ezin erabilizkoa da, aurretik ezer aipatu ez baita. Ezin gara (85a)ko moduan hitz egiten hasi, jadanik zer egunkariz ari garen ez badakigu behintzat. Aldiz, (85b)koak guztiz arruntak dira, egunkari bat baino gehiagoz ari baikara:

● berau, berori, bera

Berau, berori, bera ... ber- elementuari (adjektibo klasekoa dena, itxura guztien arabera) erakusle arruntak erantsiz osatuak dira (berau, berori, bera < ber- + erakuslea). Gramatika kategoriaren aldetik, berriz, jatorria gorabehera, determinatzaile direla esan dezakegu. Izen sintagma bat osagarri duela erabil daiteke, edo osagarririk gabe:

Gure terminologian, (86a)n bera determinatzaile iragankorra izango da: [[irakasle _IS] bera _DS]. Aldiz, (86b)n, iragangaitza, ez baitu osagarririk: [[bera _Det] _DS].

Hau eta berau-ren artean dagokeen diferentzia da berau-k aurretik aipatua izan den norbait edo zerbait seinalatzen duela: gizon bera etorri da esaten badut, aurretik aipatua den gizonaz eta ez beste inortaz ari garela ematen dugu aditzera. Gizon hura etorri da esaten dugunean, berriz, espazioan edo testuinguruan seinalatzen dudan gizon batez ari naiz. Hori eman nahi izan da aditzera ber- sailekoei [+aipatua] tasuna ezarriaz.

Erakusle berezi hauetan ber ‘adjektiboa’ aurkitzen dugula esan dugu. Hain zuzen, Ekialdeko euskalkietan ber eta erakuslea bereizirik eman daitezke:

● bertan vs. berean

Bestalde, bera (<ber -a) dugu eta ez *ber hura. Hau kontuan izan beharrekoa da postposizioak eransterakoan. Izan ere, erakusleek leku postposizioa hartzen dutenean -ta- artizkia hartzen badute ere, artizki hori ez da erabiltzen bera-ren kasuan:

Bertan, bertatik, bertara... formak ere badira, noski, baina hauek adposizio sintagmak direla esango dugu. Eta bere kasa nahiz aposizio gisa erabiltzen dira:

Baina pluralean, bai, agertzen da delako artizki hori: beretan (beraietan), berauetan, berorietan.

● irakasle bera ≠ irakaslea bera

Irakasle bera diogunean, DS arrunt baten aurrean gaude. BERA determinatzailea da. Esanahiaren aldetik, gainera, argi dago kontua. Lehenago nolabait aipatua izan den irakasleaz ari gara, lehengo pertsona eta oraingoa bat eta bera dira:

Perpaus honek testuinguru jakin bat eskatzen du: lehenagotik aipatua edo ezaguna dugun irakasleaz ari gara. Kasu honetan, aditzera ematen dugu beste egun batean edo batzuetan ere, irakasle horixe joan zela giltzen bila eta gaur ere bai.

Beste honetan, berriz, gauzak aldatzen dira:

Hemen adierazten dena da irakaslea joan dela giltzen bila eta ez beste inor. Hortaz, (90) eta (91) erabat desberdinak dira. Lehenbiziko kasuan DS arrunt baten aurrean gaudela esan dugu. Bigarren honetan aposizioa dugu: bi sintagma elkarren ondoan emanak, batak bestearen esanahia nolabait osatzen duela. Atzizkiz markatzerakoan ere, sintagma horiek duten jokabideak erakusten digu benetan aposizioak direla, bi atalek hartzen baitute dagokien kasu marka edo postposizioa:

Bestalde, badirudi aposiziotzat eman ditugun sintagma hauek beste honako hauen erabat parekoak direla: ni neu; hi heu; niri neuri / *ni neuri; ... Denetan egitura bera dugu: lehenbizi DS bat ematen da, ongi mugatua, pertsona izenordainak osatua, eta ondoren, izenordain indartu bat (bera, neu, heu...), biek ere erreferentzia bera dutela.

● irakasle bera ≠ irakasle berdina

Berdin adjektibo bat da. Bera, berriz, determinatzailetzat hartu dugu, oso-osorik. Hala ere, maiz, erdararen eraginez edo, biak nahasturik ikusten ditugu, erabat gauza diferenteak izan arren. Esan dugu bera-k [+aipatua] tasuna duela, hots: ‘lehenago aipatua’ izan delako edo, ezaguna den zerbaiti erreferentzia egiteko erabiltzen dugu. Berdin-ek, ostera, bi gauzaren arteko kidetasuna markatzen du: egituraz, itxuraz, tankeraz, edo nahi denaz, bi gauza edo gehiago kidekotzat jotzen direnean erabiltzen dugu berdin. Elefante bera eta elefante berdina ez dira, horrenbestez, gauza bera:

Lehenbiziko kasuan, elefante bakarraz ari gara: nolabait ezaguna dugun edo aipatutzat ematen den elefante batez ari gara. Solaskideek ezaguntzat ematen dute elefante hori. Testuinguru bat eman behar da jakintzat, hortaz. Adibidez, joan den urteko zirkoan elefante bat izan zela badakite solaskideek eta, hain zuzen, elefante horrexetaz ari gara une honetan. Izaki bakarra dugu, hortaz.

Bigarrenean, bi elefantez ari gara. Hemen ere testuingurua behar. Adibidez, joan den urtean elefante bat ekarri zuten zirkokoek eta aurten beste bat ekarri dute, baina berdina: kolorez, tamainaz, erakusten duen trebeziaz, edo nahi denaz.

● hauxe/horixe/huraxe

Hauei ezarri diegun tasuna [+indartua] izan da, erakusle indartuak direla esan nahi da, alegia. Egia da, hala ere, indar edo enfasi hori zer den jakitea ez dela erraza. Parafrasiaz baliatzea zilegi bada, liburu hauxe diogunean, ‘liburu hau eta ez beste bat’ diogula dirudi. Horregatik, galdegaigunean agertuko zaizkigu erakusle indartu hauek. Eta, alderantziz, holakorik ez da agertzen mintzagaigunean:

Hala ere, zenbait mintzagai-markatzaile ageri denean (ere, behintzat...) kontrastea markatzeko edo, badirudi erabil daitezkeela forma indartu hauek, galdegai ez izan arren.

Harridurazko perpausetan oso erabiliak dira erakusle indartu hauek:

Adierazpenak indartzeko ere erabiltzen dugu horixe erakuslea, baina hau besterik ez:

Huraxe eta bera-ren arteko diferentzia ere ez dago oso argi, dirudienez. Azkuek (1923: 224) honela idatzi zuen: “Auxe, orixe, axe son como berau, berori, bera”.

Egia da baliokide direla zenbaitetan:

Baina beste batzuetan, ‘izenordain’ gisa erabiltzen ditugunean, modu iragangaitzean alegia, ez dira hain baliokide:

Azken adibide hauen argitan, esan genezake, -XE sailekoek ez dutela BER- sailekoek duten balio anaforikoa, perpaus mailan behintzat. (97a) anbiguoa da: interpretazio arruntenean, bera Pello da, baina testuinguru aproposean, izan liteke Pello ez den baina solaskideek nolabait ezaguntzat ematen duten beste pertsona bat. (97b)n ez dugu horrelako zalantzarik.

6.4.4 Mugatzailearen kokagunea

Bai artikulua, bai erakuslea, determinatzaile sintagmaren eskuin muturrean kokatzen dira:

Bizkaieraz, hala ere, erakusleak badu joera ezkerrean kokatzeko, baina orduan, determinatzaile sintagman erakusleaz gainera artikulua edo beste erakusle bat ere ezarri behar da eskuin aldean:

Berez, hemen determinatzaile bi ageri zaizkigu. Baina esamolde hauek bi buru lituzketen determinatzaile sintagmak baino areago, bi sintagmaz osaturiko aposizioak direla pentsa genezake. Hori garbi ikusten da, esaterako, sintagma hori absolutiboan barik beste kasuren batean doanean. Orduan, bi osagaiei erantsi behar baitzaie atzizkia:

Gainera, sintagma berean bi determinatzaile direla onartuko bagenu, zail da ulertzea horietako bakoitza alde banatan zergatik agertzen den, erakuslea ezkerrean eta artikulua eskuinean. Are zailago oraindik, kontuan hartzen badugu, sintagma arruntetan erakusleak ere eskuineko lekua hartzen duela.

6.4.5 Sintagmaren eskuin muturrean gertatzen diren hots aldaketak

Artikulua elementu itsatsia dugu, baina berak ere sintagmaren eskuin muturrean topo egiten du kasu markekin edo postposizioekin. Horrela, morfema biltze horren ondorioz, zenbait hots ere elkartzen dira. Eta elkartze honek hots aldaketak dakartza. Artikuluaren kasuan, adibidez, pluralean, -ak izan beharrean, -e- agertuko zaigu: gizonAK baina gizonEi, gizonEz...

Erakusleen forma ere apur bat aldatua agertzen da kasu marka desberdinen arabera. Horrela, hon-, hor-, ha(r)- eta hai- erroak aurkituko ditugu zenbait kasutan:7

Orobat, erakusleei zenbait postposizio eransterakoan -TA- artizkia agertuko zaigu:

Sintagmaren eskuinaldeari, non sintagmako azken hitz gisa ageri ohi den morfema multzoari hondarkia deitzen dio EGLU-k. Hondarki horren forma egokia zein den jakiteko, ikus kasu eta postposizio sintagma bakoitzarentzat ematen ditugun taulak.

6.5.1 Pertsona izenordainak, determinatzaile

Erakusleei buruz hitz egin dugunean, hauek iragankor nahiz iragangaitz izan daitezkeela esan dugu. Alegia, osagarri batekin (izen sintagma izan ohi da osagarri hori) edo gabe ager daitezke. Horrela, erakusleak batzuetan determinatzaile soil izango dira (ohiko gramatiketan adjektibotzat hartzen ziren) edo izenordain (ohiko gramatiketan izentzat hartzen ziren). Baina hau ez da erakusleekin bakarrik gertatzen. Bestelako determinatzaile batzuk ere badira, izenordaintzat hartu behar ditugunak. Horietakoak dira pertsona izenordainak, baina baita bestelako batzuk ere.

● Pertsona izenordainak eta mugatzailea

Pertsona izenordainak (NI, HI, GU e.a.) mugatzailerik gabe agertu ohi dira:

Izen bereziak ere mugatzailerik gabe agertu ohi dira. Gauzak horrela, zilegi da galdetzea ea pertsona izenordain hauek ez ote diren izen berezien klase berekoak, denak ere, normalean mugatzailerik gabe agertu ohi baitira. Gainera, mugatzailerik eza hartu ohi dugu irizpide, izen berezien eta arrunten arteko muga ezartzeko:

Banaketaren aldetik, argi dago honako sintagma hauek denak klase berekoak direla, testuinguru sintaktiko berean ager baitaitezke:

Eta zein klasetakoak dira sintagmok? Ohikoa da izen sintagma kategoriakotzat jotzea denak. Izen sintagmaren burua izena bada, –hiru perpaus horietan haur, Pello eta zu–, hirurak izenak lirateke. Oraintsu arte, ohiko bideari jarraiki, pertsona izenordainak izen berezien parekotzat ematen dira: bai izen bereziek bai izenordainek ez lukete determinatzailerik ametituko. Beraz, biak ere klase bereko.

Baina bada izenordainen eta izen berezien artean funtsezko desberdintasun bat: izen bereziek, zenbait kasutan, adjektibo bat lagun dutela edo eskuinaldean izenlagun bat daramatela ager daitezke. Gainera, orduan, artikulua nahitaezko dute:

Erakuslea ere zilegi da izen bereziekin:

Pertsona izenordainekin holakorik ez dugu: izenordainek ez dute onartzen ez izenlagunik, ez adjektiborik, ez inolako determinatzailerik. Honako adibide hauek hori erakusten dute:

Izenordainekin erakusleak ezin dira erabili:9

● Pertsona izenordainek numero informazioa eskaintzen dute

Esandakoaz gainera, pertsona izenordainak determinatzailetzat hartzeko bada pisu handia duen beste argudio bat ere. Izan ere, izenordain hauek eta ohiko determinatzaileek guztiz parekoa den informazioa biltzen dute beren barnean:

-a/ -ak oposizioan numero oposizioa daukagu: -a [-plur] / -ak [+plur]. Pertsona izenordainek ere barnean daramate numeroa adierazteko ahalmena: ni [-plur]/ gu [+plur]. Izenordain hauek, hortaz, mugatzaileek bezalaxe, numero bereizkuntza egiten dute:

Paralelotasun horren berri emateko bide naturala izango litzateke bai batak bai besteak, denak, determinatzaile kategoriakoak direla onartzea. Horrek esplikatuko luke, gainera, izenordainak beste determinatzaile batekin batera ez agertzea.

Azken batean, euskaraz determinatzaileak markatzen du sintagmaren numeroa. Izenak ez du, berez, mugatzailerik ez badu, inolako numerorik markatzen. Pertsona izenordainen kasuan, ordea, izenordainak berak darama numero marka. Dena dela, pertsona izenordainak eta izen bereziak modu desberdinean jokatzen dute: izenordainek ez dute inondik ere mugatzailerik onartzen ez adjektiborik ez izenlagunik. Izen bereziek, berriz, zenbait baldintzatan behintzat, onartzen dute:

● Pertsona izenordainak eta juntadura

Pertsona izenordainak determinatzailetzat hartzeko beste arrazoi bat juntaduratik datorkigu. Izan ere, juntadurak dituen debekuen aurrean berdin jokatzen dute pertsona izenordainek eta izen sintagma determinatzailedunek (ik. EGLU IV Euskaltzaindia 1994: 42-46):

Bide batez, izen bereziek ez dute horrelako debekurik:

Pertsona ere nolabait markatzen da artikulu pluralean. -ok artikulu hurbilak, adibidez, lehen edo bigarren pertsona biltzen ditu:

Euskaldunok sintagmak kasu honetan lehen pertsona pluralari egiten dio erreferentzia.

Beste honetan, berriz, bigarren pertsonari:

-ok artikuluari esker lortzen da hau. Beraz, artikuluak, pertsona izenordainek bezala, pertsona informazioa ematen dute, maila batean behintzat.12

Izenak, berez, ez dira ez singular ez plural. Singularra edo plurala sintagma osoa izan ohi da. Sintagma hori determinatzaile sintagma dela onartuz gero, numero zehaztapena determinatzaileak ematen digu, ez izenak. Beraz, pertsona izenordainak ere numero informazioa ematen badu, ez da izango izenaren pareko delako, determinatzaile klasekoa delako baizik.

Artiagoitiak (2004) beste argudio bat ere ematen du, oso zentzuzkoa, pertsona izenordainek determinatzaile sintagmak osatzen dituztelakoaren alde eta, ez, izen sintagmak. Har ditzagun adibide hauek:

Badirudi perpaus hauen ezgramatikaltasuna juntatu ezinak diren juntagaiak juntatu nahi izatetik sortzen dela: (120a)n lehen juntagaia, [nagusia] determinatzaile sintagma litzateke. Determinatzaile sintagma guztiek, gainera, argumentu diren heinean, kasua ere izan behar dute.13 EGLU IV argiro mintzo da “kasu markarik gabeko izen sintagmen juntaketaren ezintasunaz”. Hortaz, hemen nagusia sintagma kasu markarik gabea izango litzateke, beraz, okerra. Edo kasu marka baduela pentsatuz gero, absolutiboa izango litzateke eta, horrela, absolutiboa eta datiboa juntatu nahi izatetik letorkioke makurra perpausari. (120b), ostera, zuzena da. Lehen juntagaia ez da determinatzaile sintagma eta, horrenbestez, kasu markarik ere ez du behar. Eta bigarren juntagaiak ere mota berekoa izan behar duenez, bi izen sintagma juntatu izango ditugu: [[gizon _IS] eta [emakume _IS] _IS]. Juntadura honi erantsiko litzaioke eskuin muturrean determinatzailea, eta determinatzaile sintagma honi, azkenean, datiboaren marka:

(121)

Irudia

Itxi

(120c) eta (120d)n ere gauza bera: lehen juntagaia DS bada, bigarrenak ere hala izan behar du, baina kasu berean. Beraz, holakoak zuzenak izateko aukera bakarra da biak absolutiboan joatea:

Ikus dezagun orain zer gertatzen den pertsona izenordainekin:

Honek adierazten digu [zu] izenordainak goragoko [gizonak] eta [hau] osagaiek bezala jokatzen dutela, denak ere DS direla. Gainera, kasuz markatuak nolabait. Horregatik, zuzenak gertatzeko bide bakarra da bi DS juntatuak kasu beraz markatuak izatea. Beraz, DS-en aurrean gaude. Eta izenordaina bera determinatzaile kategoriakoa izango da eta ez izen kategoriakoa. (120b) zuzena bada eta ondoko (124) okerra:

horrek esan nahi du goiko gizon eta emakumeei horretako [gizon] osagaia IS dela, baina (124)ko ni eta emakumeei juntadurako [ni] ez dela IS, DS baizik.

Beraz, eskubide osoa dugula dirudi izenordain hauek determinatzailetzat hartzeko.

Inongo osagarririk onartzen ez dutenez, iragangaitzak dira. Errepara diezaiegun ondoko perpaus hauei:

Hori erakuslea osagarri batekin [astokilo handi horrek] nahiz gabe [horrek] ager daiteke; zu pertsona izenordaina, aldiz, soil-soil eman behar da, inongo osagarririk ez duela: zuk. Beraz, pertsona izenordainak determinatzaile iragangaitzak izango dira.

Beste ohartxo bat ere egin liteke, pertsona izenordainak artikuluari edo erakusleari “eskua emanda” bezala dabiltzala erakusten duena. Pertsona izenordainek hain zehaztua dute beren erreferentzia ezen ez baitute onartzen perpaus erlatiborik lagun gisa. Honetan ere izen berezietatik aldentzen dira.

Zehaztasunaren fabore, erlatiboaren premia izan daiteke. Horretarako, aposiziora jo dezakegu, erlatiboa aposizio honetan sartuz. Baina orduan erlatibo horren “ardatza” ezin da izan izenordaina bera, baizik bere ordezkoa izango litzatekeen artikulua edo erakuslea:

Gorago aipatu dugu determinatzaileek (-AK / -OK) pertsona adierazteko duten ahalbidea. Adibide hauetan ere horixe ikusten da. Horregatik esan dugu, pertsona izenordainak eta mugatzailea, nolabait, “eskua emanda” doazela. Bidezko dirudi, hortaz, izenordain hauek ere determinatzailetzat hartzea eta ez izen berezitzat.

● Prolatiboak eskaintzen digun argudioa

Azken argumentua prolatiboak eskaintzen digu. -tzat atzizkia, dirudienez, IS-ei edo AdjS-ei itsasten zaie, ez DS-ei ez ZenbS-ei:

Izenordaina determinatzailea dela onartuta, datu hauek azaltzea ez da oso zaila. Izen bereziekin ere ez da oso ohikoa prolatiboa erabiltzea:

Horrela, honek ez luke frogatuko [zu] eta [Andoni] kategoria desberdinekoak direla, biak determinatzaile sintagma direla onartzea aski da.

6.5.2 Pertsona izenordain motak

Pertsona izenordain zehaztuak bi multzotan bana daitezke: arruntak eta indartuak.

● Pertsona izenordain arruntak

Izenordain zehaztuek erreferente zehatza dute eta solasean partehartzaile diren pertsonei egiten diete erreferentzia. Ni lehen pertsona singularra da, hizketan ari dena. Hi, bigarren pertsona singularra, lehenbizikoaren solaskidea izan ohi da. Gu, berriz, lehen pertsona plurala da, eta hiztuna barnean duen pertsona multzoari egiten dio erreferentzia (gu = ni + beste norbait). Bigarrena, berriz, solaskidea(k) eta beste zenbait biltzen dituen multzoari dagokio. Hau da pertsona izenordain zehaztu hauen oinarrizko balioa.

“Pertsona izenordain arruntak” informazio hori soilik ematen dutenak dira, alegia inolako indarrik edo enfasirik eransten ez dutenak: ni, hi, gu, zu eta zuek.

Taula begien aurrean dugula, berehala ohartzen gara 2. pertsona singularrekotzat bi izenordain eman direla: hi eta zu, eta hauen pareko diren heu eta zeu, hihaur eta zuhaur. Baina hau erdi-egia da. Esanahiari begira, argi dago 2. pertsona singularrak direla. Baina adizjokoan zu izenordainak, gu izenordainak bezalaxe, plural marka eskatzen duela ohartu behar dugu. (128a) esaten dugun bezala, (128b) ere esaten dugu:

Eta, alderantziz:

Horrek esan nahi du antzina, euskara zaharrean, zu izenordaina 2. pertsona pluralekoa zela:14

Pentsatzekoa da, zu-k singular balioa hartu zuenean, euskarak pluralerako izenordain berri bat sortu behar izan zuela: zuek. Hortaz, esanahia eta morfologia (aditz komunztadura) alde banatatik doaz. Hau kontuan izan behar da aditzarekin ari garenean. Joko bikoitz honegatik, [-plur] tasunarekin eman dugu goiko taulan.

● Pertsona izenordain indartuak

Izenordain indartuez bi ohar egin behar dira:

a) Izenordain indartuen sailean forma bat baino gehiago eman dugu, euskalkietan zehar forma bat baino gehiago ageri baita.

b) Erabilerari dagokionez, arauren bat eman behar eta, esan dezagun forma indartuak (bera-k ere arau berari jarraitzen dio) galdegaiaren lekuan erabiltzen direla. Arruntak ere gune honetan erabil daitezke, jakina:

Hortik aparte, mintzagaiaren lekuan ere ager daitezke, batik bat ere lagun dutela:

Horrenbestez, pentsa liteke izenordain indartu hauek kontrastea markatzen dutela. Eta ez, nahitaez galdegaian. Mintzagaian ere ezar daiteke kontraste hori.

● ‘Norberekikoak’ eta hauekin zerikusia duten izenordainak

Perpaus batean argumentu bi edo gehiago badira, horietako bat izenordain bihurkari gisa ematen ahal da. Bihurkari honek aurrekari gisa perpauseko beste argumentu bat izango du. Holakoak ditugu bere, neure, zeure eta antzeko genitiboak, baina baita neure burua, bere burua tankerakoak ere. Aurrekaria duten izenordain hauek anaforikoak direla esaten dugu.

Elkar ere horien parekoa da, anaforikoa alegia, baina bihurkarietan “norbaitek_i bere burua_i zertu” dugun bezala, elkar izenordain elkarkaria dugunean, “batek norbait eta norbait honek bata” esango bagenu bezala da:

Hortaz:

● Genitibo bihurkariak: neure, heure, zeure, geure, bere

Neure, heure, zeure, geure, bere izenordain bihurkariak ditugu, genitiboan emanak. Beraz, izen sintagmaren barneko osagaiak dira. Bihurkari hauek aurrekari bat izaten dute ageri diren perpaus berean:

Lehen eta bigarren pertsonakoen (neure, heure, zeure, eta abarren) aurrekaria garbi dago lehen edo bigarren pertsonako izenordainen bat izango dela. Arazo handiago bat dago bere-rekin. Hau ez da ez 1. pertsonakoa ez 2.ekoa. Hirugarren pertsonakoa dela esan ohi da. Baina honek ere, bihurkaria den aldetik, aurrekari bat izan behar du, erreferentzia berekoa, perpaus edo sintagma berean izango dena:

Hau “Aresti-Linschmannen” arau gisa ezagutzen dena da eta honela dio: bihurkariek aurrekari bat izan behar dute dagokien perpausean. Aurrekari horrek aditz jokatuan jasoa egon behar du (hots: nor, nori edo nork gisa gauzatua egon behar du aditz jokatuan).

(139a) ongi dago, zeren zetorren aditzaren subjektua (Andoni) eta bere, erreferentzikide izango lirateke. Aldiz, aipatutako arauaren ikuspegitik, (139b) arauz kanpokoa izango litzateke: bere ‘biltzen’ duen perpausaren subjektua egundoko uholdeak da eta, bistan da bere ezin dela izan subjektu horren erreferentzikide. Honela beharko zukeen perpaus horrek:

Horrela erabiltzen dituzte genitibo bihurkari hauek Iparraldeko euskaldunek. Lafitteren (1944: 92) arabera, honela dira gauzak: posesiboaren aurrekaria, gutxienez perpauseko adizkian jasoa ez dagoen pertsona bat bada, haren eta haien erabiltzen dira. Besteen artean honako adibideak eskaintzen ditu:

Baina:

Pentsa liteke Iparraldean haren/haien-en alde lerratzen direla gehiago. Hegoaldean, aldiz, bere-ren aldera. Dena dela, hau ez dago arautua.

Hegoaldean, bere horren erabilera zabaldu egin dela ematen du, zeren (139b)ko adibidearen antzekoak ugari entzun daitezke egunero gure artean. Araua aldatu dela esan beharko genuke, Hegoaldeko erabilera onesten bada. Arau ‘berritzaile’ hau honelatsu izango litzateke: “BERE-k aurrekaria behar du, baina aurrekari horrek ez du zertan perpauseko nor, nori edo nork sintagmaren erreferentzikide izan. Aski da aldez aurretik aipatua izatea”.17 Baina honek beste galdera batera garamatza: zer diferentzia dago bere eta beraren-en artean?

● Izenordain bihurkariak: {neure/heure/zeure/geure/ bere...} burua

Bihurkariak, izenlagunak ez ezik, gainerako perpaus osagaietan ere gauza daitezke, [genitibo bihurkaria + burua] sintagma modura: bere burua, neure burua, geure burua, zeure burua eta abar. Elkar bezala, bere burua sintagmak ez du berezko erreferentziarik. Erreferentzia aurrekari batetik jaso behar du, anafora da:

Bi perpaus hauetan, hurrenez hurren, izenordain bihurkariaren aurrekaria gure katuak eta zenbaitek dugu. Nekez aurkituko dugu bere burua bezalakorik subjektu gunean. Honen azalpena emateko, esan ohi da subjektua dela perpausean goren dagoen argumentua. Beraz, bere burua osagaia bera baino gorago legokeen beste osagai baten erreferentzikide izan behar luke. Eta holako sintagmarik ez bada, ezin izan bere burua edo bere buruak sintagmak behar lukeen aurrekaririk, bera bailitzateke, subjektu den aldetik, goren legokeena. Hala ere, gramatika lanetan aipatzen dira honen kontraadibideak:

● Izenordain elkarkaria: elkar, bata beste

ELKAR izenordaina da, izenordain elkarkaria. Hau ere determinatzailetzat har dezakegu, determinatzaile iragangaitza. Hortaz, bera da sintagmaren burua eta sintagman beste osagairik ez da agertuko.

Hau ere anafora da, ez du berezko erreferentziarik. Testuinguruan –zehazki esateko, perpaus berean– egon behar duen aurrekari batek ematen dio erreferentzia. Horregatik esaten da anaforikoa dela:

Bi adibide hauetan, elkar izenordainak aurrekaria du: horiek, kasu batean, eta neska-mutilak, bestean. Hauengandik jasotzen du izenordain elkarkariak duen erreferentzia. Elkarkariaz baliatuz ‘batak bestea’, ‘batak besteari’, ‘bata bestearekin’ eta abar esan nahi da. Erreferente plurala eskatzen du, hortaz. Horregatik, aurrekariak beti plurala izan behar du edo determinatzaile sintagma juntatua ere:

Baina determinatzaile sintagma den neurrian, perpausean betetzen duen funtzioari dagokion kasu marka edo postposizioa eraman beharko du, edozein izenordainek bezala: elkar, elkarri, elkarren, elkarri buruz, elkarrengandik... Horregatik, honako hau okerra da:

Perpaus hau gramatikala litzateke beharbada baldin eta elkar adberbioa balitz, baina postposizioak ongi erakusten duen bezala, izenordain bat da. Adberbioek ez dute holako kasu marka edo postposiziorik onartzen.

Bestalde, aurrekaria eskatzen badu, elkar ez da sekula perpausaren subjektu izango. Aurrekariak beti, nolabait, gorago egon behar baitu perpausean. Hots:

(146)

Irudia

Itxi

Hala balitz, elkar aurrekaririk gabe geldituko bailitzateke eta perpausak porrot egingo luke. Horregatik, ergatiboan ez da sekula agertuko baina bai gainerako kasuetan:

Elkar-en ordaintzat har liteke bata bestea egitura:

Aditza iragankorra bada, orduan bata ez, batak esan behar da, nahiz eta ahozko hizkeran ez den, maiz, ergatiboaren marka entzuten:

Bata bestea egitura ihartutzat har daiteke, baina egitura horretako lehen osagaia, bata, alegia, subjektu gisa interpretatzen da eta horregatik ezartzen dugu ergatiboan.

Eta azken oharra: elkar-ek eta bata-bestea-k aurrekari plurala eskatzen badute ere, elkarkariak berak singulartzat hartzen ditugu aditzaren komunztadurari dagokionez:

● Aditz iragangaitzaren erabilera bihurkaria

Dena dela, euskara mintzatuan batez ere, elkarkariaz baliatu beharrean, edo bihurkariaz, adizjokoa ere erabiltzen da horretarako. Aski da Erg-Abs (nork-nor) aditzak Abs aditz gisa jokatzea. Horrela, sintagma ergatiboa eta absolutiboa erreferentziakidetzat interpretatzen ahal dira eta horixe da, hain zuzen, bihurkarien eta elkarkarien interpretazioa.

Horrelakoetan elkar eta neure burua erabiltzen da nagusiki. Idatzizkoa behintzat, hortik doa. EPG (Sarasola et. al. 2001-2007) corpusera joatea aski da ohartzeko ikusiko gara / elkar ikusiko dugu modukoen arteko diferentzia ikaragarria, bigarrenaren maiztasun nabarmenarekin, baina iragangaizteak azterketa xeheagoa merezi dute, Bilbaok (2022) elkarkarietarako erakutsi duen bezala.

● Geure burua, bere(n) burua ala geure buruak / beren buruak?

Pluralean, nahiz eta bidezkoago dirudien buruak erabiltzea, pluralean alegia, badirudi bietara erabil daitekeela:

Hirugarren pertsonan ere berdin:

Kontua da bi joerak indarrean daudela. Baina hemen ere, corpusak erabilera bataren eta bestearen artean diferentziak badirela erakusten digu: geure burua / beren burua, singularrean gehiago erabiltzen dira pluraleko geure buruak / beren buruak baino.

● Bere / beraren

Hau beste arazo bat da. Neure, zeure eta kidekoek ni, zu eta abarren bihurkari izateaz gainera, neu, zeu eta kidekoen genitiboak ere badira. Beraren-ek bera-ren genitiboa izan behar du. Bere, berriz, bihurkari soila da. Honako adibide hauek ongi erakusten dute bien arteko diferentzia:

Zenbaitetan beraren-en lekua bere-k hartu duela ematen du eta, alderantziz, beraren-ek ere bere-ri lekua kendu dio. Alegia, forma biak aski nahasturik ageri zaizkigu:

Dioguna argi ikusten da Añibarroren adibidea Axularren jatorrizko testuarekin alderatzen badugu:

Haren, beraren eta bere-ren arteko nahastea handi samarra da eta badirudi bere ari dela nagusitzen.

● norbera / norbere / norberaren

Norbera (<nor + bera) pertsonazko izenordaina da. Multzo bati gagozkiola, multzo horretako kide bati eta berari egiten zaio erreferentzia, hiztunari berari edo aipatu den beste edonori eta honexeri bakarrik:

Maiz bakoitza izan daiteke ordaina:

Hala ere, alderantziz ez da gertatzen. Alegia, bakoitza-ren ordaintzat ezin eman daiteke beti norbera. Batetik, pertsonari erreferentzia egin behar dio.

Eta bestetik izenordain gisa lan egin behar du bakoitz-ek, alegia, osagarririk gabekoa behar du:

Honen baliokidea da Ekialdeko batbedera:

Ematen du bihurkariaren eta banakariaren artekoa dela norbera-ren adiera:

DS-a osatzen duenez, dagokion lekuan agertu ahalko da perpausean, gehienetan subjektu gisa, baina bestelako lekuetan ere ager daiteke: norberaz, norberarekin, eta abar.

Eta zer gertatzen da norberaren-ekin? Formaren aldetik, arazo handirik ez: norbera izenordainaren genitiboa izango litzateke. Baina genitiboan, norberaren honen ondoan, nor bere forma ere hor da:

Nolanahi ere, genitibozko bi forma hauen artean bada nahaste pittin bat. Nor bere-k, itxura guztien arabera, bihurkariek duten joko berbera du:

Nor izango litzateke hemen bere bihurkariaren aurrekaria.

Baina, nor bere-ren bi osagaiak, bereizirik idazten baditugu ere, ezin dira perpausean bereizi, beti elkarren ondoan joan behar dute:

Bere bihurkaria dela onartuz, ustez honen aurrekari den nor horrek dagokion kasu marka hartuko du: nor bere, nork bere, nori bere, eta abar. Honen ordez, bakoitza bere, bakoitzak bere, bakoitzari bere eta abar ere erabil daitezke.

Hortaz, lehenbiziko osagaiak dagokion kasu marka (absolutiboa, datiboa edo ergatiboa) hartzen du:

Arazoa, ordea, da nor bere eta norberaren genitiboak direla. Zein ote da bien arteko aldea? Badirudi testuinguru desberdinetan erabiltzen ditugula. Nor bere nolabaiteko banakari modura erabiltzen dugu:

Nor bere, bestalde, bihurkaria ere bada eta erreferentzikide izango den aurrekari bat eskatzen du. Hori garbi ikusten da goiko bi adibideetan:

Horregatik, nor bere, nori bere, nork bere bakoitza-rekin ordezka daitezke:

Eta kasu honetan ere, bere-ren aurrekaria bakoitza izango da. Horixe izango litzateke beste honako honen ezgramatikaltasunaren arrazoia:

Hemen txartzat eman ditugun adibideetan, nor bere-k aurrekaririk ez luke. Horregatik gertatzen dira okerrak. Nahaste honen iturria, seguru asko, izango da bere eta beraren nahasten diren bezala, nor bere ere zenbait euskaldunek norberaren-en ordaintzat hartu izana. Baina ez dira bata bestearen ordain: azken batean, nor bere bihurkaria da eta norberaren ez:

Bestalde, norbera eta bere biak elkarrekin perpaus berean ematea ere gertatzen da. Honako adibide hauek, esaterako, horren lekuko dira:

Hala ere, hori esateko bestelako moduak badirela esan daiteke:

Dena dela, euskaldun askorentzat nahaste iturri dira norbera, norberaren, nor bere, bakoitza eta abar.

Irakurleak arau erraz bat nahi badu, aski du pentsatzea norberaren-ek ez duela aurrekaririk. Hortaz, aurrekaria bada, orduan nor bere, nork bere eta holakoak erabil daitezke:

Gomendioren bat ematekotan, hortaz, norbera eta dagozkion kasu markadunak (norberak, norberari, eta abar) aurrekaririk ez denean20 (alegia, bihurkari gisa interpretatzen ez dugunean) erabil daitezke:

Aurrekari hori badenean, orduan nor bere, nork bere, nori bere, nahiz bakoitza bere, bakoitzak bere, bakoitzari bere erabiltzea hobe dela dirudi:

6.6.1 Galderazko determinatzaileak

Galderazko determinatzaileak galde hitzak dira. Galderak egiteko baliatzen ditugu. Batzuk izenordain peto-petoak dira, alegia, ez dute inolako osagarririk onartzen eta, beraz, iragangaitzak direla esan dezakegu. Beste batzuk, berriz, osagarriarekin nahiz gabe ager daitezke.

● nor / zein

Nor izenordaina pertsonez galdetzeko erabiltzen dugu. Beraz, honako tasun hauek izango lituzke hiztegian:

Bestalde, izenordaina dela esango dugu, ez baitu osagarririk onartzen. Hala ere, Bilboko nork esan dizu? bezalakoak zilegi dira. Beraz, hemen ere, arazotxo bat. Eta, beharbada, beste arazotxo bat ere bai nor arraio, nor deabru eta antzeko esamoldeekin.

Numero zehaztapenaren aldetik ere normalean zehaztugabea izango da, eta, horrenbestez, aditzak singularrean egingo du komunztadura, baina pluraltzat ere har daiteke. Zeren zilegi da aditzaren komunztadura pluralean egitea:

Aditza singularrean doanean, ez du esan nahi benetan singularreko erreferente bat daukagula atzean. Kasu horretan zehaztugabea dela esango dugu, nor etorri da? galdetzen duenak ez baitu gogoan pertsona bakarra ala gehiago etorri diren. Ostera, pluralean jartzen dugunean, orduan bai, orduan galdera egiten duenak uste du bat baino gehiago etorri direla.

Bestalde, nortzuk eta zeintzuk ere hor ditugu, batez ere bizkaieraz. Hemen argi egiten da bereizketa singularraren eta pluralaren artean.23

Nor-en ordez, euskaldun askok, zein erabiltzen dute:

Kasu honetan nor-en ezaugarri berberak izango ditu zein-ek hiztegian. Beraz, biak izenordain.

Hala ere, nor-ek ez bezala, iragankor nahiz iragangaitz gisa lan egin dezake zein-ek:

Nor, berez, galde hitza bada ere, beste adiera batean ere erabiltzen da, nor izan aditzaren osagai gisa. Honek gai izan, gauza izan eta abarren esanahi bera du, eta batez ere, ezezko eta baldintzazkoetan erabiltzen da:

Gainera, nor izan aditz konplexu honek osagarri gisa helburuzko perpausa eskatzen du, -t(z)eko, alegia:24

Pentsatzekoa da, nolanahi ere, aditz honen jatorrian benetako nor galde hitza dugula, honako perpaus pare honek erakusten duen bezala:

Bi perpausak erlazionatuta daudela ematen du. Hala ere, lehenbizikoa benetako galderazkoa da eta nor ere galde hitza da. Bigarrenean, berriz, nor izan aditza da, galderaren kutsurik inon ez dela.

● zer

Hau dugu pertsona ez direnez galdetzeko erabiltzen dugun galde izenordaina.

Hemen zer inolako osagarririk gabe ageri da, hots: izenordain deitzen dugun horietako gisa.

Baina osagarriarekin ere ager daiteke determinatzaile soil gisa. Orduan, sintagmaren ezkerraldean kokatzen da:

Gainerakoan, beste determinatzaile batzuen jokabide bera du. Beraz, hiztegian, besteak beste, honako hau esango zaigu: D dela, osagarri gisa IS izan dezakeela edo osagarririk gabe ere joan daitekeela. Gainera, zer gune duen ere esango digu, osagarriaren ezker aldean kokatzen dela hain zuzen. Honelatsu markatua emango genezake:

Alegia, (188a)n ez bezala, (188b)n, zer-ek izen sintagma bat darama osagarritzat. (188a)n zer izenordaina aski da sintagma osatzeko. Horregatik da, hain zuzen, izenordain. (188b)n, berriz, IS bat ageri da determinatzailearen eskuin aldean, osagarri gisa.

● zer / zein, harridurazko perpausetan

Zer eta zein harridurazko perpausetan ere erabil daitezke. Harridurak eta galderak badute zerikusirik, perpaus hauen sintaxiak agerian jartzen duen bezala. Esaterako, bai zehargalderek, bai harridurazkoek, forma bereko determinatzaileaz gainera –zer, zein–, biek konplementatzaile gisa -en atzizkia eskatzen dute aditzari itsatsia:

Bestalde, ohartu behar dugu harridura maiz nolakotasunari buruzkoa izan ohi dela. Horregatik, adjektibo bat agertzea izaten da ohikoa: zein ederra, zer gauza polita… Adjektiborik ezean, normalago da nolako/zelako galde hitzaz baliatzea:

● zera

Nor, zer, zein determinatzaile zehaztugabetzat hartu ditugu. Hortaz, beste determinatzailerik ez dugu izango inguruan. Baina, orduan, zer da zera (<zer + -a)?

Maiz, esaldian, kataforiko gisa ere erabiltzen da, gero esango dena nolabait aurreratu eta laburbildu nahi denean, batez ere ahozko hizkeran:

Garbi dago hemen zera [gauza bat] edo [honako kontu hau] sintagmen pareko dela, denak ere DS. Baina kasu honetan [zer] izen kategoriakotzat eman beharko dugu eta [-a], berriz, mugatzailetzat. Pluralean ere eman daiteke:

Baina adjektibo edo aditz ere izan daiteke:

Adibide hauetako zer honek jatorrizkotik gordetzen duen ia gauza bakarra bere zehazgabetasuna da. Horrexegatik erabiltzen dugu zernahitarako, berba egokia eta zehatza ahora ez datorkigunean. Eta horregatik saiatzen gara gero zehazten:

Dena dela, esamolde hauek ahozko hizkerakoak dira bereziki. Idatzirako ez hainbeste. Esaterako, kataforiko deitu dugun horren ordezko dotoreagorik edo bada: honako hau, hau, ondorengo hau…

6.6.2 Galderazko ez diren determinatzaile zehaztugabeak

Badira, halaber, galde hitzetatik eratorriak izanik ere, zehaztugabe eta ez-galderazko diren determinatzaileak.

● norbait / nor edo nor

Hauek ere, oinarrian duten galde izenordaina bezala, pertsonazkoak dira:

Zehazki nor den esan gabe utzi nahi den pertsona bat aipatzeko erabiltzen dira. Zehaztugabeak dira, horrenbestez. Bi esamoldeak baliokideak dira:

Izenordain dira beti. Hortaz, ez dute osagarririk onartzen:

Baina izenlagunak, adjektiboak, perpaus erlatiboak, eta beste elementua onartzen dituzte:

● zerbait / zer edo zer

Izenordain hauek pertsona ez direnak aipatzeko balio dute. Zehaztugabeak dira hauek ere. zerbait eta zer edo zer erabat baliokide dira. Oraingoan, hauek izango dira, grosso modo, hiztegian izango lituzketen tasunak:

Batez ere ezezko ez diren perpausetan erabiltzen dira. Positiboak dira, nolabait, ezer eta kidekoak ez bezala.

Hauek ere adjektiboak, erlatiboak eta beste elementua onartzen dituzte:

Hemen dugun arazoa da zerbait merkea bezalakoetan zer egitura daukagun. Zerbait determinatzailea bada, -a ere hala da. Horrenbestez, bi determinatzailerekin aritu behar dugu? Bestalde, corpusek erakusten dutenez, Iparraldean zerbait berri/zerbait on(ik) nagusi den bitartean, Hegoaldeko joera argia zerbait berria/zerbait ona da. Arazo bat, nolanahi ere. Beharbada, holakoetan bi sintagma ditugu aposizioan. Baina ez da segurua.

● edonor, edozein, edozer

Hauek ere determinatzaile zehaztugabeak ditugu. Honako ezaugarri hauek izango dituzte:

Esanahiari dagokionez, sail honetako izenordainek, edo aurrizkiari esker, halako aukera edo disjuntzio bat adierazten dute. Edonor-ek esan nahi du, gutxi gorabehera, honelako zerbait: honek edo beste batek.

● nornahi, zernahi, zeinahi

Hauek ere zehaztugabeak dira eta aurrekoen erabat baliokide dira eta haiek bezala, aukera bat adierazten dute.

zeinahi: [+D; -zehatz; ± perts; ±/__IS] (Zeinahi euskaldunek gogoz irakurtzeko moduko liburu bat idatzi du Iñakik)

zernahi: [+D; -zehatz; -perts; ±/__IS] (Zernahi eros dezakezu denda horretan)

-nahi-ren ezkerretara doana -n-z, -t-z edo -k-z amaitzen bada, zilegi da bi osagaiak marratxo bat tartean dutela idaztea. Beraz: zeinahi, zenbatnahi, norknahi, nahiz zein-nahi, zenbat-nahi, nork-nahi.

● inor, ezer, ezein

Izenordain zehaztugabe hauek ere nor, zer eta zein galde izenordainen gainean eraikiak ditugu. Hauen ezaugarriak honako hauek izango dira:

Determinatzaile hauek badute aurrekoek ez duten ezaugarri garrantzizko bat: inor, ezer eta ezein testuinguru berezietan erabiltzen dira, orohar, ezezko testuinguruetan edo zehazkiago esanda, baiezko testuinguruetatik kanpo. Ezezko polaritatea25 dute:

Baina ezezkako testuinguruetan ez ezik, baldintzazkoetan, galderazkoetan eta konparaziozkoetan ager daitezke, adibidez:

Inor baiezko testuinguruetan ere erabil daiteke, hala ere:

Ezein berezia da, hala ere. Batetik, Euskaltzaindiaren (1991-2015) Hiztegi Batuak forma jasotzat ematen du. Eta bestetik, determinatzaile iragankorra da, hots, beti izen (sintagma) bat osagarritzat duela erabiliko da. Eta determinatzaile zehaztugabeei dagokienez, ez du bestelako mugatzailerik onartuko inguruan:

Hizkuntza jasoko forma dela esaten digu Euskaltzaindiak. Arrunki, bestelako itzulinguruez baliatzen gara: inongo, inolako, batere ...:26

● inor / ezer vs. norbait / zerbait

Inor/ezer batez ere ezezko testuinguruetan ager daitezkeela esan dugu. Aldiz, norbait/zerbait, batez ere, ezezko ez diren perpausetan erabiltzen direla. Hala ere, ezezko testuinguruetan norbait/zerbait saileko izenordainak ere ager daitezke. Nolanahi ere, norbait eta inor ez dira trukagarri:

Inor/ezer sailekoak eta norbait/zerbait sailekoak, hortaz, ez dira baliokideak. Goiko adibideei erreparatzen badiegu, ohartuko gara norbait/zerbait sailekoak inor/ezer sailekoak baino baiezkoago edo, direla. Ikus honako adibide hau, non guztiz nabarmen gertatzen den bien arteko kontraste garbia:

(215a) eta (215b) perpausak ez dira elkarren ordain. Lehenbizikoa era honetara parafrasea liteke: “Auto honetan bada zerbait ongi ez dabilena”. Bigarrena, berriz, era honetara: “Auto honetan ez da ezer ongi dabilenik”. Edo beste modu batera: lehenbizikoan, ‘bada x bat. x hori ez dabil ondo’. Bestean, berriz, ‘ez da x-rik auto honetan. x ongi dabil’. Beraz, zeharo esanahi desberdina. Ezeztapenak zer besarkatzen duen da hemen kontua.

Inor eta ezer ezezko testuinguruetan ibiltzen badira gustura, testuinguru hori agerian jarri behar da perpausa erabat murriztua dagoenean ere. Adibidez:

Galdera honi perpaus oso batekin erantzun dakioke edo aditza isilpean utziz, beti ere ezeztapenaren marka (ez) agerian emanaz:

Hortaz, erantzun murritz horietan, beti inor ez, ezer ez, eta abar erabiltzen da, ezeztapen marka ongi aditzera emanez. Alegia, ‘inor gabe’ esan beharrean, *inor erantzutea bururatuko ez litzaigukeen bezala, ‘inor ez’ esateko ere ez litzaiguke burutik pasatu beharko *inor esatea.

● ezer / deus

ezer eta deus baliokide dira eta testuinguru beretan ager daitezke:

Inor, ezer eta holakoek ezezkako elementuren baten ‘babesean’ edo agertu behar dute. Gure kasuan gabe, ez, baldintzazko edo galderazko perpaus bat beharko dugu izenordain hauei leku egiteko.

Ezer eta deus baliokide direla esan badugu ere, morfologiaz desberdinak dira: ezer-ek zer galde hitzarekin duen erlazioa bistan dago. Holakorik ez dugu deus-ekin. Bestalde, deus partitiboan ere erabiltzen da:

Horrenbestez, -ik partitiboa determinatzaile kategoriakoa bada, deusik bi determinatzailez osatua egongo litzateke: deus + -ik. Hori askotxo denez, beharbada, pentsatu beharko da deus hori egiazko determinatzaile barik, izen kategoriakoa edo dela.

● inor ere / ezer ere

Sail honetako izenordainak, maiz, beren ezezkotasuna areagotzeko edo, ere lagun dutela erabiltzen ditugu:

Testuinguru honetan, sarritan, -txo atzizkiaz markatua agertzen zaigu izenordain zehaztugabea:

Enfasia emateko modu bat da. Hiztegi Batuan adierazkorra dela esaten zaigu.

● inor / ezer, bestelako adjektibo, zenbatzaile eta izenlagunekin

Beste elementuarekin batera oso normala da inor eta ezer agertzea:

Hemen adibide guztiak elkarren parean eman ditugu, baina corpusek ematen diguten informazioaren arabera, beste {ezer/inor} hurrenkera da, alde handiz, erabiliena.

Gehiago, asko, gutxi bezalako zenbatzaileekin batera ere arrunta da:

Perpaus erlatiboarekin ere ikusiko ditugu maiz:

Erlatibozko egitura hauek, sintagma absolutiboa denean (‘nor’ alegia) bitan zatitzea oso arrunta da, nolabaiteko aposizioa sortuz:

Ohartu, bide batez, inor-en aposatua partitiboan doala, norbait-ena, ez bezala. Izan ere, partitiboa ezezko polaritatedun elementua da.

6.6.3 Determinatzaile zehaztugabeen kokagunea

Determinatzaile hauek, iragankorrak direnean, izen sintagmaren ezkerreko kokagunea hartzen dute, gehienetan.

Zenbait-ek bi kokaguneak onartzen ditu:

Dena dela, lehenbiziko hurrenkera da ohikoena.

6.6.4 Determinatzaile zehaztugabeak, mugatzaileak eta zenbatzaileak

Determinatzaile zehaztugabeak ezin dira mugatzailearekin batera agertu:

Horrenbestez, determinatzaile zehaztugabe hauek dituzten sintagmak mugagabeak direnez, kasu markak eta postposizioak hartzean, mugagabe gisa jokatuko dute.